Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), faaliyete başlamasının 93. yıl dönümünü kutluyor. Birinci Dünya Savaşı sonrası, ülkelerin kendi para politikalarını bağımsız olarak belirleme yönündeki eğilimleri ve Kurtuluş Savaşı ile kazanılan siyasi bağımsızlık, Türkiye’nin ekonomik bağımsızlık arayışını hızlandırdı. Bu süreçte, İzmir İktisat Kongresi‘nde milli bir merkez bankası kurulması gerekliliği üzerinde duruldu.
İlk Adımlar: Merkez Bankası’nın Kuruluşu
1927’de dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda‘nın sunduğu kanun taslağı kabul edilerek, Türkiye’de bir merkez bankası kurulması için yasal süreç başlatıldı. Bu süreçte, farklı ülkelerin merkez bankalarının görüşleri alındı. 1928 yılında, dönemin Hollanda Merkez Bankası Başkanı Dr. Gerard Vissering, Türkiye’ye davet edilerek bir rapor hazırladı. Bu raporda, bağımsız bir merkez bankasının önemi vurgulandı.
Bir yıl sonra davet edilen İtalyan uzman Kont Volpi, Türk lirasının istikrarı için merkez bankası kurulmasının şart olduğunu belirtti. 11 Haziran 1930’da TBMM tarafından kabul edilen Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu, 30 Haziran 1930’da Resmi Gazete’de yayımlandı ve 3 Ekim 1931’de Merkez Bankası faaliyetlerine başladı.
Merkez Bankası’nın Gelişimi ve Değişen Roller
İkinci Dünya Savaşı’nın olumsuz etkilerinin hissedildiği 1940’lı yıllarda, Merkez Bankası kamu kesiminin finansman açığını kapatmaya yönelik adımlar attı. 1950’li yıllarda ise Türkiye’nin hızlı büyüme ve kalkınma hamlesine finansman sağlamak amacıyla Merkez Bankası kaynakları kullanıldı. Bu dönemde önemli bir gelişme olarak 1955’te banknot matbaası kuruldu ve 1957’den itibaren banknotlar ülkede basılmaya başlandı.
1960’lı yıllarda, Türkiye planlı ekonomiye geçiş yaparken, Merkez Bankası da genişlemeci para politikaları izledi. Bu dönemde kambiyo kontrolü de büyük ölçüde bankaya devredildi.
1211 Sayılı Kanun ve Yeni Dönem
14 Ocak 1970’te kabul edilen 1211 sayılı TCMB Kanunu, Merkez Bankası’nın etkinliğini artırmayı hedefleyen önemli değişiklikler içeriyordu. Bu kanun ile Merkez Bankası‘nın yasal statüsü ve organizasyon yapısında değişiklikler yapıldı. Banka, anonim şirket statüsünü korurken, sermayesi 25 milyon liraya çıkarıldı. Kanun, aynı zamanda “guvernörlük” adı verilen başkanlık makamını oluşturdu ve dış temsil ile ilişkilerde denklik sağlandı.
1980 Sonrası Ekonomik Dönüşüm
1980’li yıllar, Türkiye ekonomisi ve Merkez Bankası için yapısal dönüşümün yaşandığı bir dönem oldu. 24 Ocak 1980kararları ile başlatılan finansal serbestleşme süreci, Merkez Bankası’nın para ve kur politikalarını piyasa ekonomisi ile uyumlu şekilde yürütmesini sağladı. 1987’de banka, modern anlamda para ve döviz piyasalarının kurulmasına öncülük etti.
1990’da ise TCMB, döviz kurları ve faiz oranlarında istikrarı bozmadan piyasanın likidite ihtiyacını karşılamayı hedeflediği ilk para programını kamuoyuna duyurdu. 2001 ekonomik krizi sonrası Merkez Bankası, araç bağımsızlığına kavuştu ve fiyat istikrarı temel amacı olarak belirlendi.
Yeni Bir Dönem: Paradan 6 Sıfır Atılması
1 Ocak 2005’te, Türk lirasından 6 sıfır atıldı ve Yeni Türk Lirası tedavüle girdi. 2009’da ise “yeni” ifadesi kaldırıldı ve Türk lirası yeni tasarımı ile yeniden dolaşıma sokuldu. Bu dönem aynı zamanda, enflasyon hedeflemesi rejimine geçildiği ve para politikası stratejilerinin kurumsallaştığı bir süreç oldu.
Merkez Bankası’nın Güncel Durumu ve Rezervler
Günümüzde, Merkez Bankası rezervleri rekor seviyelere ulaştı. 20 Eylül 2023 itibarıyla TCMB’nin toplam rezervleri 156 milyar 392 milyon dolara yükseldi. Swap hariç net rezervler ise 29,9 milyar dolar ile son 5,5 yılın zirvesine çıktı. Bu başarı, uygulanan ekonomi programının ve azalan cari açığın bir sonucu olarak ülkenin risk primini düşürmeye devam ediyor.
Merkez Bankası Başkanları
Kuruluşundan bugüne kadar 27 kişi, Merkez Bankası başkanı olarak görev yaptı. İlk başkan Selahattin Çam 1931-1938 yılları arasında bu görevi yürüttü. Şu anki başkan ise Dr. Yaşar Fatih Karahan, görevine 2024’te başlamıştır ve halen devam etmektedir.
